Ο λαϊκισμός στην σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα

Η έννοια του λαϊκισμού είχε αποτελέσει και συνεχίζει να αποτελεί, ένα ιδιαίτερα ανεπτυγμένο πεδίο συζήτησης και έρευνας.

Ο πολιτικός λαϊκισμός αναδύεται ως μια εξέχουσα και παράλληλα αμφιλεγόμενη, άμεση ή έμμεση δύναμη. Η δύναμη αυτή είναι ικανή να αμφισβητήσει καθιερωμένους πολιτικούς κανόνες αλλά και να αιχμαλωτίσει με προσοχή του κοινού σε συγκεκριμένα ζητήματα της επικαιρότητας.

Συνεπώς, ο πολιτικός λαϊκισμός διαθέτει ποικίλες όψεις. Η μορφή του είναι τόσο εύπλαστη πού μπορεί να χωρέσει μέσα σε διαφορετικά πλαίσια και διαφορετικές συνθήκες. Στόχος του, η χειραφέτηση των ενδιαφερόντων και των ανησυχιών των πολιτών. Κυρίως, ως προς το φάσμα των έντονων κοινωνικών ανισορροπιών αλλά και αντιθέσεων, που διαχρονικά διαμορφώνονται ανάμεσα στη μεσαία τάξη και την εκάστοτε κοινωνική, πολιτική και οικονομική ελίτ.

Τα Θεμέλια του Λαϊκισμού

Για να μπορέσει να γίνει βαθύτερα αντιληπτό ένα φαινόμενο θα πρέπει πρώτα, να έχουν εξακριβωθεί και τα βασικά χαρακτηριστικά του. Ο τρόπος με τον οποίο αναπτύσσεται ο λαϊκισμός στη σύγχρονη πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα εγείρει ποικίλες προκλήσεις.

Εξετάζοντας όμως τα βασικά θεμέλια της ανάπτυξης του, η άνοδος του πολιτικού λαϊκισμού οφείλεται σε ένα πλήθος πολύπλοκων παραγόντων. Όπως για παράδειγμα είναι, οι ποικίλες κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και πολιτιστικές επιρροές. Κατά την πάροδο της εξέλιξης των πολιτικών κοινωνιών μέσα στους αιώνες, η ρήξη του πολιτικού κατεστημένου και η αντιμετώπιση των οικονομικών ανισοτήτων, αποτελούσαν μείζονος σημασίας θεματικές πολιτικής διεκδίκησης.

Ήδη από την αρχαία Ελλάδα, το έργο των φιλοσόφων απέναντι στην διαφθορά των λαϊκιστών ήταν τεράστιο. Η διαφθορά αλλά και η αρνητική επιρροή των πολιτών από την ρητορική των λαϊκιστών αποτελούσε μια δεδομένη πραγματικότητα. Αποτελούσε μια συνθήκη ιδεολογικής αντίκρουσης ανάμεσα στην αναζήτηση της αλήθειας και της υποκίνησης των μαζών προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Αυτή η κατεύθυνση εξυπηρετούσε καλύτερα τα συμφέροντα των λαϊκιστών και την επάνοδο τους στην εξουσία.

Στη σύγχρονη εποχή ο  πολιτικός λαϊκισμός διατηρεί ακόμη αυτόν τον διαχρονικό του χαρακτήρα. Kαθώς και σήμερα υφίστανται ποικίλες κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες. Παρόλα αυτά, οι επιδράσεις της παγκοσμιοποίησης και οι διευρυμένες απειλές περί διάβρωσης της εθνικής ταυτότητας δημιουργούν ένα νέο γόνιμο έδαφος για πρόσωπα εξουσίας με λαϊκίστικές τάσεις.

Για παράδειγμα, κατά την διάρκεια της μεγάλης μεταναστευτικής κρίσης που είχε ξεσπάσει το 2015 στην Ευρώπη, τα νησιά του βορείου Αιγαίου είχαν πληγεί περισσότερο από κάθε άλλη περιοχή στη χώρα. Το γεγονός αυτό ευνόησε και την άνοδο ακροδεξιών κομμάτων που εκμεταλλεύτηκαν το τεταμένο κλίμα καλλιεργώντας μέσω της ρητορικής τους, έναν ακραίο εθνικισμό.

Η σαγηνευτική ρητορική της ξενοφοβίας, προβάλλονταν συστηματικά και μέσω του τύπου και των ΜΜΕ. Χρησιμοποιώντας λέξεις-εκφράσεις με έντονα φορτισμένο συναισθηματικό περιεχόμενο (”η χώρα μας”, “ξένη απειλή”, “μας κλέβουν”), ενέτειναν τον φόβο της διάβρωσης της εθνικής ταυτότητας. Οι ρητορικές αυτές βέβαια, οδήγησαν και σε άλλα ακραία ξεσπάσματα βίας κατά προσφύγων και μεταναστών.

Λαϊκισμός και Βαθύτερες Αιτίες

Το παράδειγμα αυτό, είναι πάρα πολύ χαρακτηριστικό για τον τρόπο με τον οποίο η ρητορική του λαϊκισμού μπορεί να καθοδηγήσει την κοινή γνώμη. Χρησιμοποιώντας ως γνώμονα το φόβο αλλά και στην απόγνωση της ίδιας της κοινωνίας, ακραίες τοποθετήσεις και πολιτικές, καταφέρνουν να έρθουν στο φως. Το πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας δεν ήταν οι ίδιοι οι μετανάστες. Αντίθετα, ήταν όλα τα χρόνια οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπιζε η χώρα και η οικονομική απόγνωση του μεγαλύτερου τμήματος του ελληνικού πληθυσμού.

Η έλευση των προσφύγων όμως, σε καθημερινό επίπεδο σε νησιά που δεν διέθεταν καν υποδομές για να τους υποστηρίξουν ενέτεινε ακόμη περισσότερο το κλίμα της απόγνωσης και της αγωνίας για το αύριο. Χρησιμοποιώντας όμως ως έμμεσο πρόσχημα τους μετανάστες και τους πρόσφυγες, ο λαϊκισμός άνθησε σε μια προσπάθεια να αποσπάσει την προσοχή των πολιτών από τα πραγματικά του προβλήματα. φ

Μέχρι που φθάνει ο Λαϊκισμός;

Ο λαϊκισμός βέβαια, δεν συνάδει απαραίτητα με εκρήξεις ακραίων κοινωνικών φαινομένων, ιδεολογιών ή απόψεων. Ο πολιτικός λόγος ευρύτερα, είναι δεδομένος πάνω σε μια ρητορική η οποία είναι σαγηνευτική προς τις μάζες. Καθώς αυτή εκπροσωπεί και ποικίλα δημόσια συμφέροντα ακόμη και των πιο περιθωριοποιημένων ομάδων. Συνεπώς, ο πολιτικός λαϊκισμός εστιάζει στο να καλύψει μέσω της ρητορικής του όσο πιο πολλά συμφέροντα και κοινωνικές ανησυχίες μπορεί. Αυτός εξάλλου είναι και ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για την διεκδίκηση της εξουσίας: η τέχνη της εξαπάτησης. Η δόμηση ενός λόγου που δημιουργεί εγγύτητα και την αίσθηση του ότι, είμαστε όλοι ίσοι μεταξύ μας. Παρόλο που μια τέτοια προσέγγιση απέχει χιλιόμετρα μακριά από την πραγματικότητα.

Τα λαϊκίστικά μορφώματα παρουσιάζουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά. Χρησιμοποιούν απλοποιημένα και συναισθηματικά φορτισμένα μηνύματα προς τους αποδέκτες τους. Δημιουργούν ένα διάχυτο αίσθημα πόλωσης σε ποικίλα προβλήματα της επικαιρότητας. Εντοπίζουν έναν «κοινό εχθρό», που είναι και απόλυτα υπεύθυνος για αυτά τα προβλήματα. Στόχος τους είναι να δημιουργήσουν μια αίσθηση ενότητας και αλληλεγγύης μεταξύ των οπαδών τους. Προβάλλοντας σε κάθε περίπτωση τον εαυτό τους ως τη φωνή του λαού.

Λόγω της ανόδου της τεχνολογίας και κυρίως, των κοινωνικών δικτύων, ο λαϊκισμός τείνει να αλλάζει και πάλι μορφή. Πιο συγκεκριμένα, να ψηφιοποιείται. Πολλοί εκπρόσωποι του πολιτικού γίγνεσθαι κεφαλαιοποιούν τις πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Χρησιμοποιούν άμεσες και αφιλτράριστες μορφές επικοινωνίας για να παρακάμψουν τους παραδοσιακούς φύλακες των μέσων ενημέρωσης. Διατηρώντας έτσι, ακόμη πιο άμεση επαφή με τους υποστηρικτές τους και γνωρίζοντας ακόμη καλύτερα τα κίνητρα και τις τάσεις τους.

Λαϊκισμός και Δημοκρατία

Δεδομένου ότι, ο λαϊκισμός προσαρμόζεται διαρκώς στα δεδομένα της εκάστοτε πραγματικότητας, γεννώνται ορισμένα βαθύτερα ερωτήματα:

Ποιος είναι ο αντίκτυπος του πολιτικού λαϊκισμού στη δημοκρατία; Ο λαϊκισμός αποτελεί ένα φαινόμενο που συνυπάρχει άρρηκτα μαζί της; Καθορίζοντας τη φύση και την τάση της ανεξαρτητοποίησης της;

Πρόκειται για ερωτήματα ιδιαίτερα περίπλοκα. Αυτό συμβαίνει διότι από τη μία πλευρά  λαϊκισμός μπορεί να επηρεάσει δραματικά την άποψη της κοινής γνώμης, ωθώντας τη σε συγκεκριμένες, ίσως και εσφαλμένες πολιτικές κατευθύνσεις. Από  την άλλη πλευρά ο λαϊκισμός μπορεί να ενισχύσει την πολιτική συμμετοχή. Όπως για παράδειγμα δίνοντας φωνή και βήμα πολιτικής διεκδίκησης σε περιθωριοποιημένες ομάδες. Περιθωριοποιημένες ομάδες όπως είναι τα ανάπηρα άτομα ή οι ομάδες στις οποίες έχει ασκηθεί μεγάλη κοινωνική κριτική είναι τα μέλη της LGBT κοινότητας. Αυτές οι ομάδες συνεπώς, μπορούν να λάβουν πολιτική διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους.

Μέσα στο ευρύ πλαίσιο της πολιτικής σκοπιμότητας επομένως, τα αιτήματα των συγκεκριμένων ομάδων βρίσκουν αντίκτυπο. Η κοινωνία μπορεί να ευαισθητοποιηθεί και να ενημερωθεί κατάλληλα για ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων που πρέπει να διασφαλιστούν. Παράλληλα, ο λαϊκισμός μπορεί επίσης να αποτελέσει κίνητρο για περαιταίρο σκέψη. Συγκεκριμένα, την κριτική σκέψη απέναντι στις δομές της εξουσίας και όλων των αποφάσεων που λαμβάνονται.

Οι Παγίδες του Λαϊκισμού

Και παρά τις δυνατότητες που αναφέρθηκαν, δεν θα πρέπει να παρακάμπτονται οι παγίδες που εγείρει. Πολλές φορές ο λαϊκισμός υπάρχει ακόμη και στη ρητορική εκείνη που δείχνει ανεξάρτητη και κινείται κατά του κατεστημένου. Αυτή η ρητορική ελλοχεύει σοβαρούς κινδύνους. Όπως την τάση ελέγχου της κοινωνικής και πολιτικής ισορροπίας. Με έναν πλάγιο και έμμεσο πάντα τρόπο που επιδρά καταλυτικά στη λειτουργία του δημοκρατικού συστήματος. Συνεπώς, ανάγονται δύο βασικές μορφές του λαϊκισμού: ο άμεσος και ο έμμεσος.

Οι διαχωριστικές γραμμές ωστόσο, ανάμεσα στον έμμεσο και τον άμεσο λαϊκισμό είναι πολύ λεπτές. Για παράδειγμα, η λαϊκιστική ρητορική που ασκείται μέσα από τα ΜΜΕ είναι και έμμεση και άμεση. Δηλαδή, από τη μια πλευρά ο λόγος είναι εμφανώς τοποθετημένος προς μία συγκεκριμένη πολιτική κατεύθυνση. Από την άλλη πλευρά, δεν παρέχει δυνατότητες στην κοινή γνώμη να αναπτύξει διάλογο και επιχειρήματα κατά αυτού.

Στον αντίποδα, ο λαϊκισμός που ασκείται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρέχει τη δυνατότητα στην κοινή γνώμη να σχολιάσει ανοιχτά και να τεθεί αρνητικά κατά οποιασδήποτε δήλωσης. Εφόσον κάθε πρόσωπο εκτίθεται ανοιχτά στο διαδίκτυο. Όμως και πάλι η δυνατότητα αυτή της ανοιχτής έκφρασης δίνει το έμβασμα στα πολιτικά μορφώματα να χρησιμοποιήσουν όλες αυτές τις αρνητικές τοποθετήσεις αντιστρέφοντας τες, σε μελλοντικές πολιτικές μορφές εκπροσώπησης. Όπου και πάλι δηλαδή, ο θυμός, η αγανάκτηση των πολιτών έτσι όπως εκφράζεται και αναρτάται, θα γίνει ένα αντικείμενο πολιτικής εκμετάλλευσης.

Το Δικαίωμα της Ελευθερίας σε Συνάρτηση με το Λαϊκισμό

Η δημοκρατία παρέχει το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης. Όπως και το δικαίωμα σε κάθε άτομο, να επιλέγει ελεύθερα τις ομάδες που τον εκφράζουν. Η σχέση μεταξύ της δημοκρατίας και του λαϊκισμού συνεπώς είναι αντιφατική, αντικρουόμενη αλλά και άμεσα αλληλεξαρτώμενη. Θυμίζει μάχη ανάμεσα στην επικράτηση του καλού και του κακού ήρωα μιας ιστορίας.

Αναφορικά με το πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν τα ελλείμματα και οι προκλήσεις του λαϊκισμού για τη δημοκρατία, η εμπιστοσύνη της κοινής γνώμης απέναντι στον τρόπο λειτουργίας του εκλογικού σώματος λαμβάνει την μέγιστη σημασία. Αυτή όμως απαιτεί μια σειρά από πολιτικές ενέργειες οι οποίες θα διασφαλίζουν πρώτα τη διαφάνεια και την αξιοκρατία του ίδιου του κράτους.

Η διασφάλιση της ανεξαρτησίας του δικαστικού σώματος, η προώθηση του πλουραλισμού των μέσων ενημέρωσης και η ενίσχυση του διαχωρισμού των εξουσιών μπορούν να μετριάσουν τη διάβρωση των δημοκρατικών κανόνων. Η επένδυση σε μια πιο ποιοτική εκπαίδευση του πολίτη που προάγει την κριτική σκέψη, τον γραμματισμό στα μέσα επικοινωνίας και τον σεβασμό των διαφορετικών απόψεων, βοηθούν στην προάσπιση των πολιτών ενάντια στη λαϊκιστική χειραγώγηση.

Μια Κρίσιμη Καμπή: Ο Επίλογος του Λαϊκισμού

Ένα ακόμη εύλογο ερώτημα που ανάγεται από την παραπάνω προσέγγιση είναι αν τελικά όλες οι μορφές της πολιτικής εξουσίας έχουν την τάση προς το λαϊκισμό. Ανεξάρτητα με το πόσο επαναστατικό ή ριζοσπαστικό είναι το αρχικό φρόνημα τους. Η απάντηση είναι ιδιαίτερα κρίσιμη. Θα πρέπει να υπάρξει ένας εννοιολογικός διαχωρισμός ανάμεσα στην φύση της πολιτικής και στην φύση της εξουσίας.

Η φύση της πολιτικής έγκειται στο επιχείρημα-αντιπαράθεση και στην κάλυψη-προάσπιση των συμφερόντων της κοινωνίας των πολιτών. Η φύση της εξουσίας από την άλλη πλευρά, ανάγεται στην ανάγκη της διατήρησης της, υπό κάθε κόστος. Ακόμα και αν το κόστος αυτό εμπεριέχει τη διάβρωση του δημοκρατικού φρονήματος. Η εξουσία εμπεριέχει την έννοια του ατομικού συμφέροντος. Η πολιτική την εκπροσώπηση της συλλογικότητας.

Άρα είναι πολύ δύσκολο να απαντήσουμε με ακρίβεια, για το εάν όλες οι πολιτικές δυνάμεις όσο ανεξάρτητες ή επαναστατικές και αν προβάλλονται, στο τέλος, μόλις φτάσουν στην πηγή της εξουσίας έχουν ένα κοινό πρόσωπο. Το μόνο σίγουρο είναι ότι, η δύναμη της εξουσίας και η αίσθηση υπεροχής διαφθείρει βαθύτατα την ιδέα της δημοκρατίας.